Bezpodstawne wzbogacenie. Część I

Kancelaria radcy prawnego Mateusz Puszkarski

Aug 31

Wykonałeś jakieś roboty / pracę, ale nie jesteś pewien czy zrobiłeś to na podstawie ważnej umowy? Albo w ogóle nie zawierałeś umowy? Możliwe, że z pomocą w uzyskaniu „wynagrodzenia" przyjdzie ci jedna z najważniejszych instytucji prawa cywilnego, jaką jest bezpodstawne wzbogacenie. Ale po kolei...

Uwagi ogólne

Bezpodstawność (brak uzasadnienia, niesłuszność) wzbogacenia można rozumieć na dwa sposoby: albo w sensie technicznym, albo z perspektywy tego co słuszne. Zgodnie z pierwszą koncepcją wzbogacenie będzie bezpodstawne, jeżeli zostało uzyskane z naruszeniem obowiązujących reguł, a więc nie ma podstawy prawnej (np. bo nie wynika z umowy, orzeczenia sądu lub z ustawy). Drugi sposób rozumowania sprowadza się do tego, że wzbogacenie, które nawet może być zgodne z literą prawa, niekoniecznie musi być słuszne i zasługiwać na ochronę państwa. Oczywiście często będzie tak, że obie koncepcje w konkretnym przypadku doprowadzą do tych samych wniosków. Źródło tych wniosków jest jednak podstawowym problemem samej idei bezpodstawnego wzbogacenia.

Regulacje odnoszące się do omawianej instytucji służą wyrównaniu przesunięć majątkowych, które zostały dokonane bez podstawy uznawanej przez państwo za uzasadniające te przesunięcia. Celem roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest więc oddanie każdemu tego, co mu się należy. Różne normy prawa stanowionego określają kto ma uzyskać daną korzyść, o jakiej wartości i na jakiej podstawie / z jakiego tytułu. Jeżeli z jakiejś przyczyny korzyść ta przypadła komu innemu, powinien on ją zwrócić temu, komu się ona prawnie należy. Zazwyczaj potrzebę dokonania rozliczenia w razie jakiegoś nieuzasadnionego nabycia pewnej wartości (zwrot korzyści) regulują przepisy szczególne, właściwe dla danej umowy lub instytucji, np. zwrot zadatku, odstąpienie od umowy. Zakres rozliczeń dla takich konkretnych, przewidzianych przez prawo przypadków jest jednak uregulowany w sposób niejednolity, dla różnych innych sytuacji jednak takich dedykowanych zasad nie ma wcale. Wskazany powyżej różny zasięg przepisów szczególnych sprawia, że celowe jest istnienie takiej odrębnej instytucji o znaczeniu ogólnym, jaką jest właśnie bezpodstawne wzbogacenie.

Zbieg roszczeń

Na przykładzie tematu, który poruszam w tym wpisie można powiedzieć, że zbieg roszczeń to sytuacja, w której możemy poszukiwać ochrony sądowej tak na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia, jak i w oparciu o inne przepisy, np. art. 395 §2 kc. W polskim porządku prawnym nie jest natomiast tak, że roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, ponieważ ma charakter ogólny i generalny, to niejako pochłania inne roszczenia. W rzeczywistości zgłoszenie przed sądem roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia często przyniesie gorsze skutki niż roszczenie pozostające w zbiegu, np. roszczenie odszkodowawcze, które możemy zgłosić, jeżeli wystepują przesłanki warunkujące skuteczne poszukiwanie ochrony na tej podstawie prawnej.

Przykładem przepisu szczególnego regulującego zwrot korzyści może być ww. art. 395 § 2 KC. Stosownie do treści tego przepisu, jeżeli jedna ze stron (umowy) wykona umowne prawo odstąpienia to umowę uważa się za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy drugiej stronie należy się odpowiednie wynagrodzenie. Regulacja ta jest samodzielną podstawą zwrotu świadczeń i wyłącza stosowanie art. 405 i n. KC.

Również art. 675 KC, który określa zakres obowiązku zwrotu rzeczy po zakończeniu umowy najmu, wyłącza stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu; przepis ten stosuje się odpowiednio do leasingu (art. 709(17) KC); podobne skutki wywierają regulacje odnoszące się do użyczenia (art. 718 KC) i do zwrotu rzeczy po zakończeniu dzierżawy (art. 705 KC).

Bezpodstawne wzbogacenie jest więc technicznoprawnym określeniem norm zawartych w art. 405–414, tytułu V Księgi III Kodeksu cywilnego, odnoszących się do sytuacji, w której zobowiązanie powstaje wskutek wzbogacenia się kogoś kosztem innego bez podstawy prawnej. Inne sytuacje bezprawnego uzyskania korzyści nie są określane tym terminem, lecz nazwami sobie właściwymi (np. zwrot zadatku). Bezpodstawne wzbogacenie to również termin określany dla opisania faktu/zdarzenia, na podstawie którego strona postępowania żąda zwrotu utraconej korzyści.

Ponadto, należy zauważyć, że niektóre odrębnie opisujące konkretny przypadek zwrotu korzyści (bezpodstawnego wzbogacenia sensu largo) przepisy szczególne niejednokrotnie odsyłają do przepisów ogólnych lub muszą być tymi przepisami uzupełnione. Zakres takiego uzupełnienia lub odesłania może być różny, ale zdarza się, że stwierdzenie w jakim zakresie przepis art. 405 – 414 KC wymaga od nas przeprowadzenia bardziej dokładnej wykładni (interpretacji) danych przepisów.

Źródła bezpodstawnego wzbogacenia

Odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia obciąża wzbogaconego niezależnie od tego, w wyniku jakiego zdarzenia uzyskał korzyść majątkową. Może ona powstać w wyniku działania wzbogaconego, jak i nawet wbrew jego woli, z jego dobrą lub złą wiarą. Może być także rezultatem czynności zubożonego, osób trzecich, a nawet sił przyrody (wyrok SN z 6.12.2005 r., I CK 220/05, Legalis). W zasadzie przyczyna wzbogacenia nie ma znaczenia dla powstania roszczenia. Odrębny wypadek tworzy tu tylko świadczenie nienależne, gdzie fakt celowego działania zubożonego ma wpływ na określenie przesłanek zwrotu, jednak świadczeniu nienależnemu (które w szczególności powinno interesować wykonawców) poświęcę więcej uwagi w kolejnej części wpisu.

Comment